Κράτος εξουσία και κατανάλωση

Ένα «πιστωτικό γεγονός»,  της Αργεντινής και μια συνέντευξη του διακεκριμένου καθηγητή κοινωνιολογίας  Zygmunt Bauman στην «Εποχή», σκιαγραφούν με επάρκεια την εξέλιξη της διεθνούς οικονομίας και συμβάλουν στο να κατανοηθεί η πορεία του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού με βάσει  την ασύδοτη και ανεξέλεγκτη πορεία της χρηματοοικονομικής δραστηριότητας ανά τον κόσμο σε βάρος της παραγωγικής,  η οποία μετά την κρίση του 2007-2009, συνεχίζει πανίσχυρη και ακάθεκτη τις κερδοσκοπικές της δραστηριότητες, σε συνθήκες μιας αργής και ασταθούς διεθνούς ανάκαμψης.

Στις ΗΠΑ, κατά την περίοδο της χρηματοοικονομικής κρίσης, το επί πλέον ΑΕΠ που δημιουργήθηκε, μετά τις παρεμβάσεις της FED και την επεκτατική πολιτική του Ομπάμα, κατέληξε σε ποσοστό 93% στο 1% του πληθυσμού.

Στην Ευρώπη η κρίση χρέους, ανέδειξε με ανάγλυφο τρόπο το έλλειμμα της αρχιτεκτονικής της ΟΝΕ, αλλά και το αναπτυξιακό χάσμα μεταξύ του σκληρού πυρήνα των κυρίαρχων κρατών  και της ευρωπαϊκής περιφέρειας. Αρχικά η κρίση επιχειρήθηκε να αντιμετωπιστεί με λανθασμένες πολιτικές παρεμβάσεις, μέσω της αντικατάστασης  κυβερνήσεων ή του περιορισμού της λεγόμενης «εθνικής κυριαρχίας» κρατών μελών (Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα, Ιταλία, Γαλλία). Όμως η πολιτική των «διπλών δεσμών» μεταξύ κοινωνίας και θεσμών, που κατά τον Bauman, διευκολύνουν  την εναλλαγή  κυβερνήσεων, δίπλα στις απαράδεκτες καθυστερήσεις, για την απαλλαγή των ευρωπαϊκών τραπεζών από τα «τοξικά ομόλογα» του Νότου, δεν λειτούργησαν  αποτελεσματικά. Μετά τους κλυδωνισμούς που προκλήθηκαν στο  €, η ΕΚΤ τον Ιούλιο του 2012, ανέλαβε δια του Ντράγκι αντισυμβατική δράση,  καθ’ υπέρβαση των Συνθηκών και των δημοσιονομικών δεσμεύσεων, αντιμετώπισε την επιθετικότητα των αγορών και επανέφερε το ευρωπαϊκό σύστημα της ευρωζώνης σε ισορροπία και το € σε συνθήκες σταθερότητας. Και στην Ευρώπη η κρίση χρέους ενίσχυσε προφανώς τις πλεονασματικές χώρες του Βορρά και ιδιαιτέρως τη Γερμανία.

Στις αναπτυσσόμενες οικονομίες των BRICS, λόγω της αλληλοεξάρτησης των οικονομιών τους με τη Δύση, αναπαράγεται  και σε αυτές η αστάθεια και η αβεβαιότητα. Για αυτό  παίρνουν θεσμικά μέτρα (Δημιουργία Διεθνούς Τράπεζας και Ταμείου Αλληλεγγύης), για περιορισμό κατά το δυνατόν της εξάρτησής τους από το ΔΝΤ που θεωρούν ότι έχει εγκαταλείψει τις αναπτυσσόμενες χώρες, προσφέροντας «παχυλή βοήθεια» στις χώρες της ευρωζώνης.

Στην Ελλάδα η πολιτική των μνημονίων, με τα απαράδεκτα λάθη της τρόικα και τη βίαιη εσωτερική υποτίμηση που επέβαλαν, όλες οι μνημονιακές κυβερνήσεις συνεχίζεται η αδιέξοδη πορεία της οικονομίας, η κοινωνική εξαθλίωση των κατώτερων και μεσαίων κοινωνικών κατηγοριών, το ασύδοτο και διάτρητο φορολογικό σύστημα, η υπερδιόγκωση του μη βιώσιμου χρέους της (179% το 2014), δημόσιου και ιδιωτικού, η εκτίναξη της ανεργίας στα ύψη και η αποεπένδυση στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα της οικονομίας.

Την ίδια ώρα συντηρείται με μεγάλη ένταση, η πόλωση μεταξύ των δύο ισχυρότερων πολιτικών ρευμάτων που διαμορφώθηκαν, μεσούσης της κρίσης,  του ΣΥΡΙΖΑ από τη μία και της μνημονιακής συμμαχίας ΝΔ και ΠΑΣΟΚ από την άλλη,  που διεκδικούν  επί «ίσοις όροις», τη δυναμική ηγεμονία για την επόμενη καθοριστική αναμέτρηση των εθνικών εκλογών. Την ίδια ώρα η χώρα, παρά της  αιματηρές οικονομικές προσαρμογές δύο μνημονίων που στοίχισαν έξη χρόνια ύφεση και την απώλεια του ¼ του ΑΕΠ σε τιμές 2008, βαδίζει επίσης με αβέβαιη και ασταθή πορεία προς το απροσδιόριστο μέλλον της, ενώ βρίσκεται στην κορυφή της «λίστας κινδύνου» των υπό χρεωκοπία χωρών.

Οι προαναφερθείσες  και μη  αμφισβητούμενες εκτιμήσεις, προδιαγράφουν με μεγάλη σαφήνεια το ρόλο των οικονομικών κρίσεων, οι οποίες «αξιοποιούνται» κυρίως για την αναδιανομή των εισοδημάτων προς όφελος των ολίγων. Τα στοιχεία των τελευταίων δεκαετιών για τη συγκέντρωση του πλούτου στον πλανήτη είναι αρκούντως πειστικά.   

Επιβεβαιώνουν επίσης, την εκτίμηση ότι ο καπιταλισμός έχει αποκτήσει την ικανότητα να δημιουργεί κάθε φορά παρθένο έδαφος, που στη συνέχεια μπορεί να το εκμεταλλευτεί. Εννοείται ότι η κάθε παρθένα περιοχή που κατακτάται, όταν εξαντληθεί, αφήνει πίσω της αυξημένα χρέη ανθρώπων και τομέων της οικονομίας μαζί με κοινωνικά συντρίμμια. Στη συγκεκριμένη χρηματοπιστωτική  κρίση  του 2008, μετά από τριάντα χρόνια επίπλαστης ευημερίας με βάσει την ευφυή ανάδειξη του  πλαστικού  χρήματος, ο καθένας ξόδευε χρήματα χωρίς να  έχει το αντίστοιχο πραγματικό εισόδημα, ενώ οι χρεώσεις φθάνουν μέχρι τα εγγόνια των καταναλωτών, που θα πληρώσουν ακριβά τα τριάντα χρόνια του καταναλωτικού οργίου. Στις συνθήκες αυτές κάποιοι (τράπεζες και ολιγάρχες) κέρδιζαν προφανώς χρήματα σε βάρος των άλλων.  Αυτή άλλωστε η άποψη αποτελεί τη βάση της θεωρίας του Φρίντμαν και της νεοφιλελεύθερης σχολής του Σικάγου. Η Ρόζα Λούξεμπουρκ ήταν αυτή που εγκαίρως την είχε διερευνήσει. «Ο καπιταλισμός αναζωογονείται μέσω νέων παρθένων περιοχών». Στις σημερινές συνθήκες μόνο ο ΣΥΡΙΖΑ τόλμησε να αναδείξει με δειλό τρόπο την οικονομία των αναγκών, χωρίς όμως μέτωπο στον καταναλωτισμό.

Οι διαπιστώσεις του Z. Bauman, είναι εξίσου συγκλονιστικές,  για το αν η Αριστερά μπορεί να δώσει λύσεις. Ισχυρίζεται ότι είναι πολύ δύσκολο να βρεθούν ριζικές λύσεις. Εκείνο που με ανησυχεί, τονίζει, είναι ότι μεταξύ των πολιτικών θεσμών που έχουμε στη διάθεσή μας, δεν υπάρχει ούτε ένας που να είναι σε θέση να παράσχει μακροπρόθεσμες λύσεις. Όλες οι κυβερνήσεις υπόκεινται στους διπλούς δεσμούς (εναλλαγής στην εξουσία) που στην περίπτωση των εναλλασσόμενων κυβερνήσεων, για να χρησιμοποιήσω μια αναλογία, συνδυάζονται με  τις πιέσεις που δέχονται.

Από τη μία για να επανεκλεγούν πρέπει να αφουγκράζονται τα αιτήματα του λαού, εκούσια ή ακούσια και να υποσχεθούν την ικανοποίησή τους και από την άλλη, όλες οι κυβερνήσεις, δεξιές και αριστερές, αδυνατούν να τηρήσουν τις προεκλογικές τους δεσμεύσεις λόγω των δραστηριοτήτων των χρηματιστηρίων και των τραπεζών. Ο κόσμος ψηφίζει πλέον από απογοήτευση. Έχουμε ολοένα και πιο συχνές εναλλαγές Δεξιάς και Αριστεράς. Για να  αλλάξει κάτι πρέπει το σύστημα να ανατραπεί εκ βάθρων και αυτό χρειάζεται χρόνο. Οι αλλαγές είναι εφικτές προφανώς,  προϋποθέτουν  όμως επανάσταση στο επίπεδο της κουλτούρας και της νοοτροπίας. Αν τελικά στην Ελλάδα η αλλαγή νοοτροπίας έχει αρχίσει όπως ισχυρίζεται ο ΣΥΡΙΖΑ, είναι μια αργή και μακροπρόθεσμη διαδικασία, που πρέπει να υπερνικήσει ισχυρότατους αντιπάλους σε οικονομικό, πολιτικό θεσμικό και κοινωνικό επίπεδο.

Αξιοσημείωτες είναι και οι απόψεις του Z. Bauman για το ρόλο των πολιτικών κομμάτων, αν μπορούν να βρουν λύσεις διεξόδου. Διαπιστώνει ότι  όταν μιλάμε για λύσεις, το μείζον πρόβλημα δεν είναι  να βρούμε τί είναι αναγκαίο να γίνει. Σε αυτό εύκολα μπορούν  να επιτευχθούν  συγκλίσεις.  Σίγουρα όμως δεν μπορούν τα πολιτικά κόμματα, οποιασδήποτε απόχρωσης να τις διασφαλίσουν. Ούτε οι κυβερνήσεις που πλέον δεν ελέγχουν την οικονομία, οι δυνάμεις της οποίας είναι  παγκόσμιες. Τα κράτη εξ ορισμού είναι υποχρεωμένα να δρουν στα πλαίσια της επικράτειάς τους. Η οικονομία δεν ασχολείται πλέον με το τοπικό επίπεδο, τη νομοθεσία του τόπου, τις προτιμήσεις ή το σύστημα αξιών. Μόλις διαπιστωθεί σύγκρουση, οι «ελεύθερες αγορές» παίρνουν τα lap top, τα iPad και τα i-Phones και μετακομίζουν σε άλλες «υπό ανάπτυξη» χώρες, στις οποίες βρίσκουν απρόσκοπτη πρόσβαση σε φτηνό εργατικό δυναμικό και νέες ευκαιρίες κερδοφορίας. Εκατομμύρια δολάρια μεταφέρονται ελεύθερα με το πάτημα του πλήκτρου ενός υπολογιστή. Φαινόμενα που διαπιστώνονται σήμερα και στη χώρα μας. Το κράτος είναι πλέον ο αδύναμος κρίκος που είναι παγιδευμένο μεταξύ δύο πυρών, του έθνους από τη μία και των αγορών από την άλλη.

Από μία άποψη ήταν ευτυχής η συγκυρία στην Ελλάδα που η Αριστερά δεν δέχτηκε να κυβερνήσει αμέσως μετά το ξέσπασμα της κρίσης. Όσο ισχυρή θέληση και καλή οργάνωση διαθέτουν τα κόμματα δεν μπορούν να καταφέρουν κάτι, αν δεν αλλάξει το σύστημα. Το κράτος έχει σήμερα πολύ περιορισμένα περιθώρια ελιγμών. Η ιδέα της εθνικής κυριαρχίας αποτελεί αυταπάτη, αφού δεν υπάρχει ούτε ένα έθνος που να είναι κυρίαρχο.

Η σχέση και οι ρόλοι του κράτους και της εξουσίας είναι σήμερα ριζικά  διαφορετικοί. Όπως τονίζει και ο Αλέξης Τσίπρας στην συνέντευξή του στην Εποχή (27/07/2014) «η ανάληψη της κυβερνητικής εξουσίας ακόμη και με αυτοδυναμία δεν σημαίνει αυτόματα και την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας. Η διαδικασία κατάκτησης της κρατικής εξουσίας θα είναι μία μακρά διαδικασία αγώνων και συγκρούσεων, η έκβαση των οποίων θα εξαρτάται και από τη δυνατότητα του ΣΥΡΙΖΑ να αποσπά τις ευρύτερες δυνατές συναινέσεις και να δημιουργεί τις ευρύτερες δυνατές κοινωνικές συναινέσεις και πολιτικές συσπειρώσεις». Εδώ θα πρόσθετα, ότι η βασανιστική πορεία κατάκτησης του κράτους, δεν είναι σήμερα ούτε πανάκεια ούτε σωτήρια αλλαγή. Το κράτος προφανώς δεν είναι τελείως ανίσχυρο, αλλά έχει πολύ περιορισμένα περιθώρια ελιγμών. Μπορεί να αποφασίσει ποιους θα φορολογήσει περισσότερο, αλλά δεν έχει λόγο στα μεγάλα προβλήματα της οικονομίας, της γεωπολιτικής και της ανθρωπότητας.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αργεντινής. Ένα δικαστήριο των ΗΠΑ, γνωμοδότησε για το δημόσιο χρέος μιας άλλης χώρας και άλλαξε τους όρους της συμφωνίας που είχε επιτευχθεί μεταξύ της Κυβέρνησης της Αργεντινής και των ιδιωτών δανειστών σύμφωνα με την απαίτηση μερικών αρπαχτικών ιδρυμάτων. Την ίδια ώρα η κυβέρνηση των ΗΠΑ παρά τη «σύσσωμη  κατακραυγή» των κυβερνήσεων της Λατινικής Αμερικής αλλά και των περισσότερων χωρών, αδυνατεί ή ολιγωρεί συνειδητά, να αντιμετωπίσει ένα αρπαχτικό ίδρυμα (vulture fund) που ανέτρεψε  με μια απλή δικαστική απόφαση, μια διεθνή  συμφωνία αναδιάρθρωσης χρέους (PSI). Ασύδοτοι κερδοσκόποι που αγόρασαν σε εξευτελιστικές τιμές  μερικών cents αργεντίνικα ομόλογα, απαιτούν με βάσει την απόφαση του δικαστηρίου των ΗΠΑ, να πληρωθούν τα ομόλογα που κατέχουν κατά προτεραιότητα και στην ονομαστική τους αξία, πριν από την έναρξη της συμφωνίας αναδιάρθρωσης. Ανάγκασαν  με αυτόν τον τρόπο μια μεγάλη και πλούσια χώρα σε πτώχευση για δεύτερη φορά. Παρεμφερείς περιπτώσεις είχαν προκύψει και στην Ελλάδα το 2011, κατά την αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους της. Δέχτηκε  και αυτή επίθεση αρπαχτικών. Κατέβαλλε μετά την αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους, στο ακέραιο της ονομαστικής τους αξίας, ομόλογα του ελληνικού δημοσίου που βρίσκονταν στα χέρια των αρπαχτικών Funds.  Εκκερεμεί επίσης μια  υπόθεση ανάλογη με αυτήν της Αργεντινής ακόμη. Έχει κατατεθεί  προσφυγή σε βάρος της Ελλάδας στο διεθνές διαιτιτικό δικαστήριο (ICSID) μιας Σλοβάκικης Τράπεζας για ομόλογα ύψους περίπου μισό δις. Μιά ήττα εκτιμάται ότι θα ανοίξει το δρόμο και για άλλες προσφυγές στο μέλλον. Για τους νομικούς που ασχολούνται με τα κρατικά χρέη, οι  αποφάσεις των δικαστηρίων που οδήγησαν την Αργεντινή στη χρεοκοπία, επιχειρούν να αλλάξουν το διεθνές νομικό πλαίσιο σε βάρος των κρατών, καθιστώντας το πιο ευνοϊκό,  προς όφελος των πανίσχυρων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και των αρπαχτικών και σε βάρος των κρατών στις μελλοντικές  αναδιαρθρώσεις χρεών. Με μεθοδευμένες διεθνούς επιπέδου θεσμικές, δικαστικές και πολιτικές παρεμβάσεις, αφαιρούνται δικαιοδοσίες και εν τέλει εξουσίες από τα κράτη και μεταφέρονται στα πανίσχυρα χρηματοοικονομικά κέντρα που κυριαρχούν στον πλανήτη.

Από όλα τα παραπάνω εξάγεται ένα βασικό συμπέρασμα. Η προοπτική κυβέρνησης της Αριστεράς είναι ένα πρώτο βήμα που δεν διασφαλίζει την αλλαγή εξουσίας  στο επίπεδο της οικονομίας και των θεσμών που στη  συγκεκριμένη περίπτωση της Ελλάδας, έχουν και επί πλέον υποχρεωτικές διεθνείς δεσμεύσεις. Το δεύτερο και πιο αποφασιστικό βήμα μιας κυβέρνησης της Αριστεράς, αν αποφύγει την παρένθεση και την άμεση ανατροπή της, θα απαιτήσει ριζική αλλαγή του τρόπου ζωής των ελλήνων, με στόχο να καταστήσει το υπάρχον σύστημα αντικειμενικά έκπτωτο. Το κράτος πρέπει να σταματήσει να δανείζεται για να καλύπτει τις ανάγκες πελατειακού συστήματος ή άκρατου  καταναλωτισμού που επιβάλλεται μέσω ενός παγκόσμιου εμπορικού, οικονομικού και μιντιακού  συστήματος και μιας διεθνούς  αλλοτριωτικής κουλτούρας.

Δεν μπορεί να καταφεύγει στον δανεισμό για να μειώσει τους φόρους των εχόντων και κατεχόντων ή να βελτιώσει τις παροχές και τις επιδοτήσεις για πολυτελείς καταναλωτικές δαπάνες. Πρέπει να υιοθετήσει ένα νέο τρόπο ζωής, με βάσει την  οικονομία των αναγκών  την αλληλεγγύη  και τις ίσες ευκαιρίες, που θα παρέχει σε ένα ικανοποιητικό βαθμό ασφάλεια και νέου τύπου ευημερία με κοινωνικά, οικολογικά και πολιτιστικά κριτήρια που προφανώς δεν θα συγκροτούν συνθήκες λιτότητας, αλλά μια αλλαγή νοοτροπίας και τρόπου ζωής, με έμφαση στην ικανοποίηση των αναγκών και όχι στην καταναλωτική σπατάλη. Ο κόσμος δεν θα σπαταλάει χρήματα για την απόκτηση των διαφόρων ηλεκτρονικών συσκευών(gadgets) ή να επιδίδεται στην αγορά καινούργιων κινητών τηλεφώνων, όταν τα παλιά δεν έχουν πάθει βλάβη. Ένα τέτοιο περιβάλλον που θα υποστηρίζεται με μια ανάλογη  διαχείριση  ενός δημόσιου  συστήματος επικοινωνίας, που δεν  είναι απαγορευτικό από το ισχύον εσωτερικό και διεθνές οικονομικό και θεσμικό πλαίσιο, θα δυσκολεύει τους  κερδοσκόπους να κάνουν πολλά πράγματα. Προφανώς απαιτείται θάρρος, αντοχή  και αγώνας για να αντισταθεί κανείς στον καταναλωτισμό και στις ανεξέλεγκτες διαφημιστικές πιέσεις των εμπορικών επικοινωνιακών μέσων που τον τροφοδοτούν.

Οι προβληματισμοί αυτού του τύπου μπορεί να μη χαϊδεύουν αυτιά αλλά μπορούν να ενισχύσουν την κρητική σκέψη των προοδευτικών και αριστερών ανθρώπων και να περιορίσουν τις υπερφίαλες «επαναστατικές κορώνες» και τις δογματικές αγκυλώσεις, που στο όνομα ενός άκρατου ενθουσιασμού επανέρχονται στο πολιτικό προσκήνιο με όρους επικίνδυνης αλαζονείας ή να αποτρέψουν φαινόμενα ενός κακώς εννοούμενου  κυβερνητισμού που και αυτός προβάλλει με εκτρωματική πρακτική στο προσκήνιο των πολιτικών εξελίξεων.