ΜΜΕ: Αθύρματα στα χέρια των εξουσιών

Ένα προφητικό κείμενο που εκφωνήθηκε κατά την παρουσίαση του βιβλίου του αείμνηστου σήμερα σύντροφου Κώστα  Σμυρνή

Παρουσίαση του βιβλίου του Κ. Σμυρνή «Αθύρματα των ΜΜΕ», εκδόσεις Λιβάνη, από τον  Ν Καϊμάκη.

Πάτρα 14/05/08.

Η εγχώρια βιβλιογραφία για τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας(ΜΜΕ) είναι «εκ των πραγμάτων» περιορισμένη. Τα περισσότερα συγγράμματα γύρω από τα ΜΜΕ είναι κυρίως τεχνοκρατικού χαρακτήρα και η κρητική που εμπεριέχεται σε αυτά γίνεται «εξ απαλών ονύχων». Ελάχιστοι πολιτικοί (Ν.Δ. και ΠΑΣΟΚ), έγραψαν τα τελευταία χρόνια βιβλία για τα ΜΜΕ. Όποιοι  έγραψαν (Θ.Ρουσσόπουλος και Δ.Ρέπας), επιχείρησαν να ωραιοποιήσουν τη χαοτική κατάσταση που επικρατεί στα ΜΜΕ, η οποία  εκθέτει διεθνώς την Ελλάδα. 

Η χώρα μας είναι, αν δεν κάνω λάθος, η μοναδική της Ευρώπης, που δεν έχει ρυθμίσει ακόμα το Οπτικοακουστικό τοπίο. Όλοι, χωρίς εξαίρεση οι ραδιοτηλεοπτικοί σταθμοί που εκπέμπουν (περίπου 600), επίσημοι και παράνομοι (διότι συνεχίζουν να υπάρχουν και τέτοιοι), λειτουργούν σήμερα, μετά από 18 χρόνια, σύμφωνα με το Σύνταγμα και την ισχύουσα νομοθεσία  σε συνθήκες ανύπαρκτης νομιμότητας.  Έτσι είναι  σήμερα, όλοι ευχαριστημένοι. Οι ραδιοτηλεοπτικές επιχειρήσεις  συγκροτούνται και λειτουργούν με τους αδιαφανείς και μη νόμιμους όρους που επιθυμούν, για να επιδίδονται άνετα στις  παράπλευρες επιχειρηματικές  δραστηριότητές τους και τη διαμεσολάβηση με τα κέντρα εξουσίας και του χρήματος. Η εκάστοτε Κυβέρνηση εξασφαλίζει, μέσω του άναρχου τοπίου και της ομηρίας των ηλεκτρονικών μέσων, τη μερίδα του λέοντος στην επικοινωνιακή πίτα. Η αξιωματική αντιπολίτευση, απολαμβάνει και αυτή, στο πλαίσιο του δικομματικού σκηνικού, ικανοποιητική μερίδα επικοινωνιακής προβολής. Η Βουλή των Ελλήνων, καλύπτει τις ανησυχίες της, με τη συνεχή παραγωγή  νόμων, που όμως ποτέ δεν εφαρμόζονται.

Η νέα διακυβέρνηση της Ν.Δ, ψήφισε νόμο για να «επιλύσει»  το θέμα μετάβασης  των ΜΜΕ στην ψηφιακή τεχνολογία. Αντί αυτού,  επέβαλε τη συγκέντρωση των επιχειρήσεων των ΜΜΕ,  με την ενίσχυση και τη νομιμοποίηση της δεσπόζουσας θέσης των παράνομων ομίλων και μεθόδευσε την αδιαφανή μετάβαση και εδραίωση των υπαρκτών και μη νόμιμων εμπορικών ραδιοτηλεοπτικών μέσων αναλογικής εκπομπής στη ψηφιακή εποχή.

Δεν έχει γίνει δυστυχώς κατανοητό, σε κανέναν απολύτως από τους αρμόδιους, ότι απαιτούνται σοβαρές  πολιτικές, θεσμικές και κοινωνικές ρυθμίσεις, για την αντιμετώπιση της κρίσιμης και σοβαρής φάσης μετάβασης στη νέα ψηφιακή τεχνολογία. Αν δεν υλοποιηθούν τώρα, εγκαίρως, θα διαιωνιστεί το χαοτικό τοπίο και θα απολεσθεί μια ακόμη ευκαιρία ρύθμισής της οπτικοακουστικής αγοράς.

Το παράδοξο είναι ότι, κανένας πολιτικός από το χώρο της Αριστεράς δεν τόλμησε να γράψει δημοσίως ολοκληρωμένες τις απόψεις του για τα ΜΜΕ. Μόνο κάθε φορά, που προκύπτουν ζητήματα, για την άναρχη  κατάσταση που επικρατεί, δημοσιοποιούν με αποσπασματικό τρόπο  την κρητική τους και τις προτάσεις τους, με διαβαθμισμένο φυσικά τρόπο, για τη διασφάλιση των όρων νομιμότητας, της διαφάνειας, της ποιότητας των προγραμμάτων και της ενίσχυσης του πολιτικού πλουραλισμού που πρέπει να εφαρμόζονται, σύμφωνα και με το Σύνταγμα, στα ΜΜΕ.

Η βιβλιογραφία, άλλωστε θεσμική και ατομική, σε όλη την Ευρώπη, είναι προσανατολισμένη προς την ίδια κατεύθυνση.

α. Η νομολογία για τα οπτικοακουστικά μέσα  στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Οδηγίες, Αποφάσεις Συμβουλίου και Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, Εκθέσεις της Επιτροπής, Συστάσεις κλπ) απαριθμεί χιλιάδες σελίδες και καλύπτει δεκάδες θέματα νομοθετικών, κανονιστικών, και διοικητικών διατάξεων παλιάς και νέας τεχνολογίας. Ένα μόνο πρόβλημα παραμένει στο απυρόβλητο, η συγκέντρωση και η συγκεντροποίηση της ιδιοκτησίας των ΜΜΕ. 

Η ιδιοκτησία των εμπορικών ραδιοτηλεοπτικών μέσων  βρίσκεται στα χέρια ολίγων μεγιστάνων (Κίρχ, Μέρτοκ Μπερλουσκόνι κλπ), που επιβάλουν τους δικούς τους   όρους στα ραδιοτηλεοπτικά προγράμματα,  σε βάρος της ελεύθερης έκφρασης, της πολυφωνίας, της ποιότητας των εκπομπών και της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Έχουν παραμεριστεί οι αντιτράστ νομοθεσίες και διευκολύνεται έτσι η διαμεσολάβηση και η διαπλοκή των ραδιοτηλεοπτικών επιχειρήσεων με θεσμικά και οικονομικά κέντρα εξουσίας. Κορυφαίοι Κυβερνητικοί παράγοντες, εργολάβοι μεγάλων έργων, έμποροι όπλων, όμιλοι εμπορικών, εκδοτικών και επικοινωνιακών συμφερόντων, μεγάλες διαφημιστικές και βιομηχανικές επιχειρήσεις κλπ, συμμετέχουν και διαπλέκονται στον τομέα της οπτικοακουστικής βιομηχανίας, επηρεάζοντας και αλλοιώνοντας σε μεγάλο βαθμό, σημαντικές πλευρές  της διαχείρισης των συστημάτων διακυβέρνησης, φαινόμενο που ονομάστηκε Μπερλουσκονισμός, και που  πρόσφατα, άλλαξε ριζικά το πολιτικό τοπίο στη γειτονική Ιταλία και πέταξε έξω από τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς την Αριστερά.

Στις σημερινές συνθήκες της Ε.Ε αλλά και ολόκληρου του πλανήτη, το πάνω χέρι στην οπτικοακουστική αγορά το έχουν οι μεγάλοι όμιλοι επιχειρήσεων, κρυφοί ή φανεροί και οι κορυφαίοι παράγοντες εξουσίας. «Οι ρυθμίσεις» που δρομολογούνται, ευνοούν  κυρίως τα επιχειρηματικά συμφέροντα, τη μεγέθυνση των ανταγωνιστικών αγορών, την ανάδειξη «κορυφαίων ηγετών», την κάλυψη της αισχροκέρδειας και της διαφθοράς στις οικονομικές δραστηριότητες του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα.

Με τις νέες θεσμικές ρυθμίσεις της Ε.Ε, δεν προστατεύονται ικανοποιητικά τα γενικά συμφέροντα, οι δημοκρατικές και ηθικές αξίες των ευρωπαϊκών κοινωνιών, όπως η ελευθερία της έκφρασης  και η πολυφωνία, η πολιτισμική ποικιλομορφία, η ποιότητα της ψυχαγωγίας, το δικαίωμα απάντησης  του θιγόμενου πολίτη, η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της παιδικής ηλικίας και του καταναλωτή. Η πρόσφατη αναθεώρηση της οδηγίας «Τηλεόραση Χωρίς Σύνορα», έγινε κυρίως για να ελαστικοποιηθούν οι όροι μετάδοσης των διαφημίσεων. Οι νέες «ρυθμίσεις» οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια,  στην έκρηξη των διαφημίσεων που γεμίζουν πλέον ασφυκτικά τη μικρή οθόνη, παραμορφώνουν  και αχρηστεύουν  τις «ελεύθερες» εκπομπές των ραδιοτηλεοπτικών προγραμμάτων. Μετά τη διείσδυση της ψηφιακής τεχνολογίας, ανοίγει ο δρόμος για την pay - TV (συνδρομητική τηλεόραση κάθε μορφής). Θα παρακολουθούμε δηλαδή τηλεοπτικά προγράμματα απαλλαγμένα, ως ένα βαθμό, από τη διαφημιστική υστερία και θα πληρώνουμε  την τηλεόραση, όπως ακριβώς πληρώνουμε το ρεύμα και το νερό.

β. Ηχηρές εξαιρέσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αποτελούν οι βιβλιογραφίες ολίγων ευρωπαίων διανοητών. Αναφέρω ενδεικτικά το μεγάλο γάλλο φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Pier Bourdieu (που δεν ζει σήμερα) και τον καθηγητή και δημοσιογράφο Ignacio Ramonet διευθυντή, μέχρι πρότινος, της γαλλικής εφημερίδας Le Monde Diplomatique, που δεν μάσησαν, τα λόγια τους και τα γραφόμενά  τους, και άσκησαν αυστηρή πολιτική, κοινωνική πολιτισμική και επικοινωνιακή κρητική   στα ΜΜΕ και την κατευθυνόμενη δημοσιογραφία.

Την παράδοση της Monde Diplomatique, συνεχίζει σήμερα ο νέος διευθυντής της, Serge Halimi. Ο εξαίρετος αυτός επιστήμονας και δημοσιογράφος, έδωσε πρόσφατα μια διάλεξη στο Γαλλικό Ινστιτούτο στην Αθήνα, υπό την αιγίδα της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας και παρουσίασε, με άριστο επιστημονικό και δημοσιογραφικό τρόπο, τη σημερινή κατάσταση στα ΜΜΕ. Απέδειξε, με στοιχεία, πως διαμορφώνονται οι μεγάλοι ηγέτες στα θερμοκήπια της διαπλοκής σε παγκόσμιο επίπεδο (Τόνυ Μπλερ στο Ηνωμένο Βασίλειο, Τζ. Μπους στις ΗΠΑ, Ν. Σαρκοζί στη Γαλλία και Σ. Μπερλουσκόνι στην Ιταλία), και πώς κατασκευάζεται και  κατευθύνεται η παγκόσμια πληροφόρηση από τα ισχυρά επικοινωνιακά κέντρα (Μεγάλες έντυπες δημοσιογραφικές εκδόσεις και τηλεοπτικά συγκροτήματα στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ).

Παραφράζοντας τον τίτλο του βιβλίου του Κώστα Σμυρνή θα μπορούσα να τιτλοφορήσω τις σκέψεις του κ. Serge. Halimi με τη φράση: «Τα ΜΜΕ αθύρματα στα χέρια των διαχειριστών της εξουσίας και του χρήματος» διότι όπως προφητικά και ευφυώς επισημαίνει ο Κώστας Σμυρνής στο βιβλίο του, το παιχνίδι «εμπεριέχει άσκηση, απόλαυση, απόκτηση γνώσης και αγωνιστική ελπίδα επικράτησης, αλλά συγχρόνως και παραπλάνηση παραπληροφόρηση και επιβολή».

Θα ήθελα να σταθώ ιδιαίτερα στην τέταρτη ενότητα του βιβλίου όπου ο Κώστας Σμυρνής, παρουσιάζει και καταγράφει με σφαιρικό τρόπο τη σημασία και τα προβλήματα του σύγχρονου οπτικοακουστικού τομέα, στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και τον κόσμο. Καταθέτει προτάσεις για τα ραδιοτηλεοπτικά μέσα, την ενημέρωση και το διαδίκτυο, ασκεί σοβαρή κρητική για τον τρόπο που η νέα διακυβέρνηση της Ν.Δ. εφαρμόζει πολιτικές στα ΜΜΕ. Θα συμπληρώσω εδώ σήμερα ότι η διαφορά της συγκεκριμένης πολιτικής της Ν.Δ από εκείνη του ΠΑΣΟΚ έγκειται στο ότι, η Ν.Δ κατήγγειλε αρχικά τους «νταβατζήδες» των μέσων και στη συνέχεια παραδόθηκε σε αυτούς, ενώ το ΠΑΣΟΚ τους ενίσχυσε και τους ευνόησε και τελικά εγκαταλείφθηκε από αυτούς. Όλη δε η παλιότερη και η πρόσφατη διαχείριση των ΜΜΕ, από τους διαχειριστές της εξουσίας, έγινε ερήμην των διατάξεων του Συντάγματος της χώρας, που αμφισβητήθηκε μάλιστα και από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, για τις ρυθμίσεις του, περί «βασικού μετόχου» (άρθρο 14 παραγρ. 9 του Συντάγματος). Είναι επομένως πολύ σημαντική η επιλογή του Κώστα Σμυρνή να κλείσει το πόνημά του με την παράθεση των σχετικών άρθρων του Συντάγματος, προκειμένου να κατανοήσει ο αναγνώστης του βιβλίου του, την έκταση των παρανομιών που συνοδεύουν την εξέλιξη των ΜΜΕ στην Ελλάδα, κάτω από την ανοχή  των πολιτικών, την αφωνία της  κοινωνίας και τις πιέσεις των γραφειοκρατών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Είναι πολύ σημαντικό ότι, το βιβλίο του Κώστα Σμυρνή εμφανίζει επικαιρότητα διαχρονικά. Δεν απαντά όμως  με ολοκληρωμένο τρόπο στο κρίσιμο ερώτημα: πως θα αντιμετωπιστεί τελικά, το χάος που επικρατεί στο οπτικοακουστικό τοπίο. Η οφειλόμενη παρέμβαση της κοινωνίας, την οποία  υπαινίσσεται, εν κατακλείδι, ο Κώστας Σμυρνής, λόγω της παραβίασης του ισχύοντος Συντάγματος, δεν αρκεί από μόνη της να αντιμετωπίσει το πρόβλημα.

Θα προσπαθήσω στο σημείο αυτό να συμπληρώσω τις σκέψεις του Κώστα Σμυρνή με στοιχεία από τις τελευταίες θεωρητικές αναζητήσεις γύρω από το ερώτημα αυτό.

Ο νεοφιλελευθερισμός ως υπόδειγμα διαχείρισης, δεν κατόρθωσε να εξασφαλίσει την σταθερότητα στον κόσμο, ούτε μείωσε την φτώχεια  και την πολιτισμική ένδεια στον πλανήτη, όπως ισχυρίζονταν οι υποστηρικτές του. Οι οικονομικές ανισότητες στο εσωτερικό των περισσοτέρων χωρών, ανεπτυγμένων και μη, τείνουν αυξανόμενες με διαφορετικούς βέβαια ρυθμούς. Οι τεχνολογικές εξελίξεις και η διεθνοποίηση των αγορών χρήματος συντηρούν και διαιωνίζουν αυτές τις ανισότητες, ενώ αποπροσανατολίζουν για ευνόητους λόγους, τις κοινωνίες με την επιβολή της ψευδεπίγραφης εικονικής πραγματικότητας σε όλο τον κόσμο. Μοναδικοί αντισταθμιστικοί μηχανισμοί, σε επίπεδο κρατών, οι καχεκτικοί πολιτικοί  θεσμοί σε κάθε χώρα, που παρακολουθούν ανήμποροι τις οικονομικές και επικοινωνιακές επιθέσεις των ισχυρών κέντρων εξουσίας και του χρήματος ανά τον κόσμο. Μοχλός επιβολής των νεοφιλελεύθερων πολιτικών σε πλανητικό και εθνικό επίπεδο είναι τα ΜΜΕ.

Η κάθε χώρα επικεντρώνει τις αναζητήσεις της και τις προσπάθειές της γύρω από τα προβλήματα και τα αδιέξοδα που προκαλούν οι ασύδοτες  αγορές, με επιλεγμένες και κυρίως συντηρητικές μεταρρυθμίσεις. Το κυρίαρχο όμως ερώτημα που επιμένει να πλανάται πάνω από τις κοινωνίες, είναι πώς οι υφιστάμενοι θεσμοί και το υπάρχον νεοφιλελεύθερο καχεκτικό κράτος, θα αντιμετωπίσουν τα οικονομικά, κοινωνικά περιβαλλοντικά και επικοινωνιακά προβλήματα που αφήνουν πίσω τους οι απελευθερωμένες και αναποτελεσματικές αγορές.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν μπόρεσε να αποτελέσει το δημοκρατικό αντίβαρο  στις εξελίξεις και να συμβάλλει αποτελεσματικά στη διαμόρφωση ενός διαφορετικού  παγκοσμιοποιούμενου συστήματος, με όρους κοινωνικής και οικολογικής ευαισθησίας, λιγότερο άνισης κατανομής του πλούτου, με τη διατήρηση του κράτους δικαίου που διέκρινε τουλάχιστον μέχρι σήμερα το  Ευρωπαϊκό Οικοδόμημα. Αντίθετα, διολισθαίνει και αυτή, στην αντίληψη της θεοποίησης του ανταγωνισμού, της περιθωριοποίησης  του κράτους και των δημόσιων υπηρεσιών, της ιδιωτικοποίησης της οικονομίας  και της αμερικανοποίησης του ευρωπαϊκού κοινωνικού και επικοινωνιακού προτύπου.

Τελευταία όμως, άνοιξε, σε διεθνές επίπεδο, ένας νέος προβληματισμός για το ρόλο του κράτους απέναντι στα οξύτατα προβλήματα που προκαλούν οι αγορές.  Επανεμφανίζεται μια κοινή εκτίμηση, στον κόσμο αλλά και στη χώρα μας, ότι το κράτος μπορεί να ρυθμίσει και να διαχειριστεί, τις ανισορροπίες και τις στρεβλώσεις που προκαλούν οι ελεύθερες αγορές (Jozeuf Stingliz, Amartya Sen, Αντ. Μανιτάκης κ.α.) Οι διαφωνίες όμως ξεκινούν από τα ειδικότερα ερωτήματα, ποιο κράτος, με ποιες πολιτικές  και  για ποιους. Στην προβληματική αυτή δεν έχει λάβει ακόμη μέρος η Σύγχρονη, Ανανεωτική και Ριζοσπαστική  Αριστερά

Οφείλει επομένως, να επεξεργαστεί και να προβάλλει, , πλάι στο κόκκινο- το κοινωνικό  και το πράσινο- το οικολογικό που προτείνει ένα εναλλακτικό σχέδιο για το ρόλο του κράτους. Δίπλα στα συνθήματά της,  «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός» και  «οι άνθρωποι πάνω από τα κέρδη»,  να ενσωματώσει ένα νέο, « αποφασιστικός έλεγχος του κράτους από την κοινωνία», και να επεξεργαστεί μια πρόταση εξουσίας για μια νέου  τύπου άσκηση πολιτικής από το σύγχρονο  κράτος. Οι πολιτικές προτάσεις που θα το συνοδεύουν, θα πρέπει να διασφαλίζουν  τη διαμόρφωση μιας σύγχρονης κρατικής Δημοκρατίας, ένα αποκεντρωμένο κράτος δικαίου, μια Δημόσια Διοίκηση υπό  τον έλεγχο και τη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών, ένα πλέγμα αυτόνομων ρυθμιστικών αρχών, συνταγματικά κατοχυρωμένων που θα προωθούν μια νέα ισχυρή δημόσια δύναμη ως εγγυήτριας του γενικού συμφέροντος και προστασίας των κοινωνικών κατακτήσεων των πολιτών και της διασφάλισης πλουραλιστικής ενημέρωσης. Έναν  οργανωμένο δημόσιο τομέα υπηρεσιών (υγείας, παιδείας, προστασίας των δικαιωμάτων του πολίτη και του καταναλωτή ) στην υπηρεσία του ανθρώπου και ένα σύστημα ανεξάρτητης δημόσιας επικοινωνίας και πληροφόρησης που θα αντισταθμίζουν τις στρεβλώσεις και τις ασύδοτες επιδιώξεις του επιχειρηματικού κεφαλαίου και τις έκνομες ενέργειες των εμπορικών οπτικοακουστικών μέσων. Ένα κράτος  ελεύθερο, δημοκρατικό,  συμμετοχικό,  ανθρωποκεντρικό, αποκεντρωμένο, με οικολογικές και κοινωνικές  ευαισθησίες, που θα αφαιρέσει τη διαχείριση των νέων τεχνολογιών και την ενημέρωση από τα χέρια των ισχυρών και θα απαλλάξει τις κοινωνίες από την αποκρουστική τηλεοπτική δημοκρατία. Θα αμβλύνει τις επιπτώσεις και τις στρεβλώσεις των αγορών, θα εξισορροπεί τις επιδιώξεις της αγοραίας οικονομίας με τη δημοκρατία και την κοινωνική συνοχή, θα ρυθμίζει την ανισόρροπη σε βάρος του δημοσίου σχέση μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού.

Μόνο αν οι πολίτες ελέγξουν  το κράτος, επιβάλουν δηλαδή, τη ρύθμιση, τη διαφάνεια, το συμμετοχικό και κοινωνικό έλεγχο, το δημοκρατικό προγραμματισμό, την προστασία του περιβάλλοντος, την ελεύθερη και πολυφωνική έκφραση, έννοιες που έχουν δυστυχώς φθαρεί, έχουν  εγκαταλειφθεί από την Αριστερά και αγνοούνται από τα κοινωνικά κινήματα, μπορεί να ανοίξει δρόμος θετικής διεξόδου για την ανατροπή του σημερινού πολιτικού στάτους. Τα στρώματα και οι κατηγορίες που περιθωριοποιούνται στις κοινωνίες είναι πλέον πολύ ευρύτερα και κάτω από προϋποθέσεις μπορούν να συγκροτήσουν κοινωνικά κινήματα, κοινωνική και δημόσια δυναμική που θα συμβάλλει στην  ανατροπή των σημερινών πολιτικών και κοινωνικών συσχετισμών σε κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό και επικοινωνιακό επίπεδο, και θα υποστηρίξει τη  δημιουργία  ενός  κράτους που θα εκφράζει και θα αντιστοιχεί στους νέους  συσχετισμούς δυνάμεων στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό.

Πάτρα 14/05/08.