Η Πρασινη Ιστορία του Κόσμου

Το κείμενο αυτό αναρτηθηκε στην Le Monde-Diplomatique.gr τις 22/03/2012

Εισαγωγή στο βιβλίο

Το βιβλίο “Η ΠΡΑΣΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ” του Βρετανού ιστορικού και συγγραφέα Clive Ponting, με την πρώτη ματιά στις εξακόσιες σαράντα σελίδες του, προδιαθέτει τον αναγνώστη, ότι ως σύγγραμμα, προσεγγίζει συστηματικά και με επιστημονική επάρκεια την τρέχουσα «πράσινη φιλολογία».

Πριν ακόμη διαβάσω το βιβλίο εντυπωσιάστηκα από το σύντομο βιογραφικό του συγγραφέα, που αναγράφεται στο εξώφυλλό του.

«Ο  Clive Ponting διετέλεσε Υφηγητής Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Σουόνσι της Ουαλίας». Στη συνέχεια παρατίθενται τα πρόσφατα βιβλία του και το βιογραφικό του καταλήγει: «Πριν από λίγο καιρό συνταξιοδοτήθηκε και ζει (από το 2007)σε ένα μικρό ελληνικό νησί, όπου συντηρεί έναν μεσογειακό κήπο και καλλιεργεί ελιές».

Δεν γνωρίζω το λόγο για τον οποίο  ο έγκριτος αυτός επιστήμονας και συγγραφέας, επέλεξε ένα μικρό ελληνικό νησί για να ζήσει το υπόλοιπο της ζωής του. Δεν κρύβω όμως ότι, όταν διάβασα το συναρπαστικό βιβλίο του, επηρεασμένος από τη συγκλονιστική αφήγηση  της ιστορίας του κόσμου, αλλά και από την πρόσφατη πολύμορφη κρίση  που μαστίζει την ανθρωπότητα και τη σχεδόν αδιέξοδη οικονομική, κοινωνική, πολιτισμική και περιβαλλοντική κρίση που ενέσκηψε προσφάτως στην πατρίδα μου, αποδέχτηκα εύκολα την απαισιόδοξη εκτίμησή του, όπως αυτή  διατυπώθηκε στον επίλογο της πρώτης έκδοσης του 1991, και ζήλεψα την επιλογή ζωής που έκανε, παράλληλα με την πρόσφατη και πολύ επίκαιρη έκδοση του βιβλίου του.

Ο συγγραφέας δεν σε αφήνει να πάρεις ανάσα ελπίδας. Από το πρώτο σύντομο κεφάλαιο που παραθέτει υπό τον τίτλο «Τα διδάγματα του Νησιού του Πάσχα», σε προδιαθέτει για την έγκυρη είναι η αλήθεια απαισιοδοξία του, σχετικά με το μέλλον της ανθρωπότητας. Η καταστροφική μοίρα του Νησιού του Πάσχα, ήταν αποτέλεσμα της κατασπατάλησης των ζωτικής σημασίας φυσικών  πόρων του νησιού από τον άνθρωπο, ενός κλειστού συστήματος χωρίς δυνατότητα διαφυγής, συνεπεία των ανταγωνισμών ανάμεσα στις πατριές, οι οποίες στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν κύρος και κοινωνική θέση, εξάντλησαν στο τέλος όλους του φυσικούς πόρους του νησιού και το κατέστρεψαν.

Συμπέρασμα; Όπως το Νησί του Πάσχα έτσι και η Γη διαθέτει περιορισμένους πόρους για να συντηρήσει τις κοινωνίες των ανθρώπων και να καλύψει όλες τους τις «ανάγκες» τους. Όπως οι κάτοικοι του νησιού, έτσι και οι κάτοικοι της Γης δεν έχουν πρακτικά τρόπο διαφυγής.

 Η πρώτη μεγάλη αλλαγή

Στα επόμενα κεφάλαια, περιγράφει τα θεμέλια της ιστορίας των κοινωνιών, τη σχέση τους με το οικοσύστημα, την εξεύρεση τρόπων απόσπασης από τα επί μέρους οικοσυστήματα των απαραίτητων για την επιβίωσή τους πόρων, τον τρόπο ζωής και εξάπλωσης των πρώτων κοινωνιών, που ζούσαν αρχικά ως ομάδες τροφοσυλλεκτών και κυνηγών.

Παρουσιάζει στη συνέχεια με αναλυτικό τρόπο, την πρώτη μεγάλη αλλαγή στην πορεία εξέλιξης της ανθρωπότητας, τη γεωργία. Η υιοθέτηση της γεωργίας, ήταν για τον Ponting, η πιο θεμελιώδης αλλαγή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Από τις ομάδες τροφοσυλλεκτών και κυνηγών που είχαν ελάχιστη ιδιοκτησία, τα περισσότερα μέλη τους ήταν ίσα μεταξύ τους και μοιράζονταν την τροφή, η ανθρωπότητα, πέρασε στην καλλιέργεια φυτών και στην εκτροφή ζώων, η οποία άνοιξε το δρόμο για την καθιέρωση της «ιδιοκτησίας» στα αγαθά και στην τροφή.

Η παραγωγή ποσοτήτων τροφής, περισσότερη από όση μπορούσε να καταναλώσει ο κάθε καλλιεργητής και η οικογένειά του, δημιούργησε πλεονάσματα  τροφής που αποτέλεσαν το θεμέλιο για όλες τις μετέπειτα κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να συντηρήσουν ανθρώπους που ασχολούνταν με άλλες δραστηριότητες, όπως τεχνίτες εργαλείων και όπλων,  γραφειοκράτες, θρησκευτικούς λειτουργούς και τελικά πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες. Σε ευρύτερο πλαίσιο η ιστορία της ανθρωπότητας, τα τελευταία 8.000 χρόνια, έχει σχέση με την οικειοποίηση και την κατανομή αυτού του πλεονάσματος τροφής, όπως και της χρήσης του.

Ο συνδυασμός της σταδιακής μετάβασης στη γεωργία, της προόδου των «εδραίων κοινωνιών», της εμφάνισης των πόλεων, της ανάπτυξης της χειροτεχνικής εξειδίκευσης και της ανάδυσης παντοδύναμης θρησκευτικής και πολιτικής ελίτ, έφεραν επανάσταση τόσο στον τρόπο ζωής των ανθρώπων όσο και στο περιβάλλον. Η οργάνωση της γεωργίας αποτέλεσε ένα είδος «βοηθητικού μοχλού»  στον τρόπο με τον οποίο οργανώνονταν αυτές οι κοινωνίες, τα επίπεδα ισχύος και εξουσίας στο εσωτερικό τους, τα μοντέλα πολιτισμού που ανέπτυσσαν, οι σχέσεις τους με το περιβάλλον, οι κοινωνικές ανισότητες που προκαλούσαν.

Με την εδραίωση των πρώτων κρατών και αυτοκρατοριών, για αρκετές χιλιάδες χρόνια δε σημειώθηκαν ουσιαστικές αλλαγές  στον τρόπο ζωής των ανθρώπων. Οι περισσότεροι ήταν αγρότες, ακτήμονες εργάτες γης ή σκλάβοι, οι οποίοι ήταν αναγκασμένοι να ανέχονται τη συστηματική αρπαγή της  τροφής τους, την καταναγκαστική εργασία και όλους τους κινδύνους των εκτεταμένων πολέμων. Ζούσαν διαρκώς στα όρια της εξαθλίωσης, υποφέροντας από την πείνα και τη διαρκή απειλή των λιμών. Μόνο ελάχιστοι μπορούσαν να χαίρονται πιο άνετο τρόπο ζωής ή να απολαμβάνουν πνευματικά αγαθά.

Οι επιπτώσεις που προκαλούσαν στο περιβάλλον ήταν συχνά εκτεταμένες Αποτελούσαν τα πρώτα παραδείγματα κοινωνιών οι οποίες, ορισμένες φορές, κατέστρεφαν το περιβάλλον σε τέτοιο βαθμό, ώστε να προκαλούν και τον δικό τους αφανισμό.

Πορεία της ανθρωπότητας και δραστηριότητες.

Στην συνέχεια με μια σειρά κεφάλαια ο συγγραφέας παρουσιάζει όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες, που διαμόρφωσαν το περιβάλλον μέσα στο οποίο έζησαν διαδοχικές γενιές και διαφορετικές κοινωνίες ανά τον κόσμο μέχρι τις ημέρες μας. Η κινητήρια δύναμη όλων αυτών των δραστηριοτήτων, ο τρόπος σκέψης των κοινωνιών, ο πολιτισμός τους, οι επιστήμες, οι θεωρίες και οι ιδεολογίες, οι κοινωνικές σχέσεις τους, η υγεία, οι επιρροές τους ήταν απλή: ΟΙ ανάγκες του διαρκώς αυξανόμενου πληθυσμού, για τροφή ένδυση, στέγη και επιβίωση.

Το «όραμα της αύξησης του πληθυσμού» που ταλάνιζε για χιλιάδες χρόνια τις αναδυόμενες κοινωνίες, στη μακρά και συγκλονιστική πορεία της επιβίωσης και της συγκρότησής τους, το επέτρεψαν οι συνθήκες, μόλις μετά από 10.000 χρόνια. Τα τελευταία δηλαδή 250 χρόνια,  όπου πραγματοποιήθηκε, μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η ταχύτατη και άνευ προηγουμένου αύξηση του πληθυσμού, τα αίτια της οποίας δεν έχουν ερευνηθεί με επιστημονική ακρίβεια και η οποία αν συνεχιστεί, με τους ίδιους ρυθμούς, για τα επόμενα 50 χρόνια, θα προκαλέσει αύξηση του πληθυσμού της Γης των επτά δισεκατομμυρίων κατά 50% και θα έχει μεγάλες επιπτώσεις στα διατροφικά αποθέματα του πλανήτη και στο περιβάλλον. Για να εφοδιάζονται οι επί πλέον άνθρωποι με τις ίδιες ποσότητες τροφίμων θα χρειαστεί μια αύξηση της γεωργικής παραγωγής τουλάχιστον κατά 50%.

Όμως, κάθε αύξηση στην κατανάλωση τροφίμων, πάνω από τα σημερινά επίπεδα, θα επιφέρει μείζονες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όπως καταστροφή των δασών, διάβρωση του εδάφους, έλλειψη υδάτινων αποθεμάτων, μεγαλύτερη ενεργειακή κατανάλωση, αυξημένη ρύπανση, αλλαγές στο παγκόσμιο κλίμα, μεγάλα προβλήματα στον εφοδιασμό των ανθρώπων με τις ίδιες ποσότητες τροφίμων που καταναλώνουν σήμερα. Θα απαιτηθούν καινούργιες δαπάνες, νέα εδάφη για καλλιέργειες, περισσότερα λιπάσματα και φυτοφάρμακα, μηχανήματα και κατασκευές, αύξηση της υγρασίας του εδάφους, αλάτωση, γενετικές τροποποιήσεις προϊόντων κ.α, έκρηξη δηλαδή της λεγόμενης «πράσινης επανάστασης», η οποία δεν αποτελεί ενδεδειγμένη λύση.

Η δεύτερη μεγάλη αλλαγή

Η δεύτερη αλλαγή στην ιστορία της ανθρωπότητας κατά τον συγγραφέα, σχετίζεται με την εκμετάλλευση των αποθεμάτων ορυκτών καυσίμων του πλανήτη. Αυτή η ριζική αλλαγή  οδήγησε στη δημιουργία κοινωνιών, εξαρτημένων από τη μεγάλη κατανάλωση ενέργειας η οποία ήταν τόσο σημαντική όσο ήταν και η  ανάπτυξη της γεωργίας και η εμφάνιση των εδραίων κοινωνιών. Όσον αφορά τις επιπτώσεις που είχε στο περιβάλλον  ήταν πολύ μεγαλύτερες και σημειώθηκαν σε πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα. Οι δύο τελευταίοι αιώνες χαρακτηρίστηκαν από την τεράστια αύξηση στην κατανάλωση ενέργειας. Οι κοινωνίες χρειάζονταν  ενέργεια για μια σειρά έργων, όπως ο φωτισμός , το μαγείρεμα και η θέρμανση των σπιτιών, η γεωργία, οι κατασκευές, η λειτουργία της βιομηχανίας, η διευκόλυνση της μετακίνησης των ανθρώπων κ.α. Το μοντέλο  όμως των ενεργειακά σπάταλων κοινωνιών  μιας μικρής μειονότητας του παγκόσμιου πληθυσμού που οικοδομήθηκε κατά τον 20^ο  αιώνα, είναι αδύνατον να επαναληφθεί για το σύνολο των ανθρώπων του πλανήτη. Σήμερα μετά από χιλιάδες χρόνια επανέρχονται ξανά στο προσκήνιο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων με ένταση οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, μετά από χιλιάδες χρόνια.

  

Ο συγγραφέας στο κεφάλαιο αυτό πραγματοποιεί, μια συνολική και σε βάθος περιγραφή της πορείας της ανθρωπότητας, για την αύξηση του πληθυσμού, την ανάπτυξη της γεωργίας και τη σχέση της με το περιβάλλον, τα αποτελέσματα της αποψίλωσης των δασών και της διάβρωσης του εδάφους, την εκμετάλλευση των υδάτινων πόρων, την αξιοποίηση της  δύναμης του ανθρώπου και των ζώων, την εκμετάλλευση των ενεργειακών πόρων (ξυλεία, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, άνθρακα, πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ηλεκτρική ενέργεια) την εκβιομηχάνιση και τις μεταφορές καθώς και τη ρύπανση που προκαλούν οι ανθρώπινες δραστηριότητες (όξινη βροχή, τοξικά απόβλητα, πυρηνική ρύπανση, καύση υδρογονανθράκων).

Παρουσιάζει στη συνέχεια, την ιστορία του αστικού περιβάλλοντος, τις πρώτες πόλεις, την κοινωνία της αφθονίας τα στάδια της  εκβιομηχάνισης την ανάδυση των κοινωνιών που στηρίζονταν στην υψηλή κατανάλωση ενέργειας, τη βιομηχανική παραγωγή, το αυτοκίνητο, την τεχνολογία, και την ευημερία, που οδήγησαν τελικώς στη δημιουργία ενός κατάφορα άνισου κόσμου, καθώς τα οφέλη αυτής της διαδικασίας αφορούσαν ένα μικρό ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού, όπως ακριβώς και κατά την συγκρότηση των πρώτων εδραίων κοινωνιών, όπου μόνο ελάχιστοι απολάμβαναν άνετο τρόπο ζωής και πνευματικά αγαθά.

Η ανισότητα έφθασε σε κολοσσιαία επίπεδα κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα. Στις αρχές του 21^ου αιώνα το φτωχότερο 20% του παγκόσμιου πληθυσμού (περίπου 1,3 δισεκατομμύρια) που κατατάσσεται στο επίπεδο της «απόλυτης φτώχειας», λαμβάνει το 1% του παγκόσμιου εισοδήματος. Οι πλουσιότερες χώρες του κόσμου είναι  71 φορές πιο πλούσιες από τις φτωχότερες. Οι διαφορές μπορεί να είναι τεράστιες και στην ίδια περιοχή. Το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα του Ισραήλ είναι 37 φορές υψηλότερο από εκείνο της λωρίδας της Γάζας.

Ο συγγραφέας, συνεχίζει με την παρουσίαση της ρύπανσης του πλανήτη (σκουπίδια, μόλυνση του νερού, ρύπανση και υγεία,  βιομηχανική ρύπανση, τοξικά απόβλητα, ρύπανση από τις μεταφορές, πυρηνική ρύπανση, ατμοσφαιρική ρύπανση κ.α). Σύμφωνα με την εμπεριστατωμένη  ανάλυση της ρύπανσης, δύο μορφές της, πλήττουν τα παγκόσμια συστήματα που επιτρέπουν τη ζωή στον πλανήτη Γη. Η καταστροφή στο στρώμα του όζοντος της στρατόσφαιρας, που απορροφά τις υπεριώδη ακτινοβολία και προστατεύει τον άνθρωπο και η υπερθέρμανση του πλανήτη που οδηγεί στην κλιματική αλλαγή και εγκυμονεί κινδύνους μαζικών καταστροφών πλανητικής διάστασης. Στην περίπτωση του όζοντος χρονοβόρες και πολύπλοκες διεθνείς συμφωνίες επέτυχαν να επιβάλλουν δράσεις και να περιορίσουν την περιβόητη «τρύπα του όζοντος» αλλά στην περίπτωση που αφορά την υπερθέρμανση του πλανήτη παρά τις πολλές διεθνείς διασκέψεις για το κλίμα έχει κυριολεκτικά αποτύχει η αντιμετώπισή της και για αυτό η κλιματική αλλαγή αναδύεται ως η μεγαλύτερη  απειλεί για τα παγκόσμια συστήματα.          

 Συμπεράσματα

Πολυάριθμα είναι τα συμπεράσματά που εξάγονται από την ανάγνωση αυτού του καταπληκτικού βιβλίου, τα οποία τεκμηριώνονται, με ισχυρή και αναλυτική επιχειρηματολογία μέσα από τις σελίδες του. Κατά τη γνώμη μου μπορούν να συμπυκνωθούν σε ορισμένες κρίσιμες διαπιστώσεις   που κυριολεκτικά συγκλονίζουν κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο:

√ Ο «βιασμός του κόσμου» και τα αδιέξοδα του ανθρώπου, από την άφρονα πολιτική του, που δεν έχουν δυνατότητα διαφυγής αφού, ως γνωστόν, η γη  είναι ένα «κλειστό σύστημα» που «διαθέτει περιορισμένους πόρους».

√ Τα «πρωτοφανή και περίπλοκα περιβαλλοντικά προβλήματα, των σύγχρονων, βιομηχανικών, αστικοποιημένων, υπερκαταναλωτικών και έντονα ενεργοβόρων κοινωνιών, τα οποία σήμερα, σχεδόν αποκλείεται να επιλυθούν.

√ Η ανισοκατανομή του παραγόμενου «πλούτου» μεταξύ των χωρών του κόσμου αλλά και χωριστά μεταξύ των φτωχών και των πλουσίων ανθρώπων, που συνοδεύουν  την κοινωνία της σπατάλης και της αφθονίας των ολίγων.

√ Η μεγάλη απειλή που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα από την επερχόμενη κλιματική αλλαγή, την οποία προκαλεί η υπερθέρμανση του πλανήτη, ενώ η εξεύρεση λύσης σε αυτή  είναι αδιέξοδη, για λόγους που οφείλονται στον τρόπο εξέλιξης των  ανθρώπινων κοινωνιών και τη περίπλοκη δυναμική των ανταγωνισμών στο θέατρο της παγκόσμιας «ανάπτυξης»(growth).

√ Οι τρομακτικές ανισότητες και τα αδιέξοδα του ενός και μοναδικού υπαρκτού συστήματος, του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς, ο οποίος δυστυχώς ασκεί ηγεμονία και τιμάται ευλαβικά ως κυρίαρχη ιδεολογία, παρά τις αποκρουστικές μεταλλάξεις του, που συγκλονίζουν τον κόσμο και προκαλούν μεγάλα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και περιβαλλοντικά αδιέξοδα στην  ανθρωπότητα.